اینهمه تنوع طبیعت از کجاست؟
هیچ از خود پرسیده ایم این همه کارهای محیرالعقول که رایانه انجام میدهد از کجاست؟ سرچشمه اینهمه توانائی و این همه کارهای متفاوت که رایانه انجام میدهد از چیست؟ اگر چنین پرسشی را تاکنون از خود نپرسیده اید، نگران نباشید زیرا مانند اکثریت قریب باتفاق توده مردم هستید که چیزی کنجکاوی شما را تحریک نمیکند. بعبارت دیگر، ابداعات و اختراعات جدید خیلی زود برایمان عادی شده توگوئی چیز عجیبی در میان نیست. نه تنها رایانه و سایر اختراعات، بلکه با خود طبیعت نیز چنان خو گرفته ایم که آن نیز ابداً اعجابی را در ما بر نمی انگیزد. اما اگر توانستید راز رایانه را به درستی دریابید باید بگوئیم به پاسخ درست سوألی که در تیتر بالا آورده ایم نزدیک شده اید. براستی سرچشمه اینهمه تنوعی که در طبیعت ملاحظه میکنیم از کجاست؟
پس اجازه دهید ابتدا از چیزی آغاز کنیم که دست پرورده خودمان است و بر آن اِشراف کامل داریم. سپس، در گام بعدی، به آنچه در طبیعت است خواهیم پرداخت. در بادی امر، رایانه را مشتمل از 2 گوهر بکلی متفاوت درخواهیم یافت: یکی سخت افزار و دیگری نرم افزار. عملکرد رایانه و هنرنمائی های آن حاصل تلفیق همزمان هردو گوهر با هم است. هیچ یک به تنهائی مصدر هیچ کاری نیست. مطلقاً هیچ.
سخت افزار مانند سایر دستگاه ها، همانطور که از اسمش پیداست، موجودیست ملموس و قابل مشاهده. اما نرم افزار چیزی نیست که از جنس مادّه ملموس باشد و دیده شود. در حقیقت نوعی منطق است که البته هم میتوان آنرا روی کاغذ نمایش داد و هم روی محیط مغناطیسی و یا روی هر نوع محیط مادّی دیگر ذخیره کرد. نرم افزار در هر حال نیازمند یک محمل مادّی است و اگر میگوئیم مادّی نیست منظور این نیست که ربطی به دنیای مادّی ندارد چه بدون دنیای مادّی معنائی ندارد درست همانطور که حالات و انفعالات انسانی مثل خوشی و غم و خشم و امثال آن غیر مادّی هستند اما بدون بدن مادّی معنا و مفهومی ندارند. متشابهاً، نرم افزار بدون سخت افزار محال است کمترین کارکردی داشته باشد. نرم افزار بمثابه روح، یا بعبارتی عقل، در بدن است.
پس ببینیم راز نرم افزار در چیست. نرم افزار برای جایگیر شدن در سخت افزار نیازمند بنیادی ترین واحد حافظه موسوم به "بیت" میباشد. آنچه در بیت ها جایگزین میشود در وهله نخست دستورالعمل یا همان منطق و در وهله بعدی اطلاعات و اعداد میباشد. در رایانه های رایج، هر بیت مشتمل بر 0 یا 1 میباشد که نیروی برق آنرا تدارک میبیند. پس آیا میتوانیم ادعا کنیم که الکتریسیته جان مایه نرم افزار است؟ لزوماً خیر. صفر و یک میتواند بطور مکانیکی هم ایجاد شود چه نمودی از بود و نبود است که مدتها پیش از ظهور رایانه، توسط صفحات سوراخ دار در صنایع پارچه بافی برای کنترل ماشین آلات مربوطه استفاده میشد. لذا اولین رایانه ها مکانیکی و بسیار بزرگ بوده اند که البته بعدها برق بطور مؤثرتری در حجم بسیار کوچکتری حافظه را ایجاد و رایانه های مدرن متولد شد.
پس راز اصلی حافظه، ترکیبات متنوعی است که از کنار هم قرارگیری دو یا چند چیز متفاوت ایجاد میشود. در مورد رایانه 2 چیز متفاوت بیشتر نداریم 0 و 1. ممکنست گفته شود مگر با این بضاعت مزجات ممکنست صاحب چیزی شد؟ بله، اگر مخزنی حاوی بیشمار صفر و مخزن دیگری حاوی بیشمار یک داشته باشیم با کنار هم قرار دادن چینش های مختلف از 0 و 1 میتوان بینهایت ترکیب های مختلف تولید کرد که هر یک مترادف چیز یا عمل خاصی باشد. فهم آن مشکل نیست، مگر با 32 حرف الفبا تمام کتابها و نوشته جات آنچه از ازل بوده تا آنچه تا ابد خواهد بود تولید نشده و نخواهد شد؟ قبلاً در مطلب احتمال چاپ کتاب سیاست نامه بطور الابختی، 1394/7/9، مشروحاً به این نکته پرداخته بودیم. بجای 32 حتی فقط 2 حرف هم میداشتیم علی الاصول همه آنچه گفتیم قابل تولید میبود. با برق 2 حالت بیشتر وجود ندارد، یا سیگنال هست یا نیست که نشانه یک بیت است. رسم بر اینست که هر 8 بیت را یک بایت و هر 4 بایت را یک "کلمه" مقرر کرده و با ترتیباتی که ذکر آن در درس اصول رایانه آمده میتوان علاوه بر اعداد اعشاری، حروف الفبا و مهمتر از آن، دستور العمل های منطقی مثل جمع و تفریق یا مقایسه و تصمیم سازی را مطابق نظم خاصی مقرر ساخت. البته شما رسم خود را میتوانید داشته باشید زیرا قاعده ای آسمانی وجود ندارد. قابل ذکر است که برنامه نویسان حرفه ای قادرند با همین صفر و یک ها تعامل کرده اصطلاحاً به زبان ماشین برنامه نویسی کنند.
اکنون جای هیچ شبهه ای باقی نمیماند که همه این صور خیال و این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود از کارهای رایانه جز بر اساس 0 و 1 ناقابل و چینش های مختلف آن در بنیادی ترین سطح میسر نشده است. بدون رایانه، بسیاری از دستآورد های مدرن ناممکن میبود. باورکردنی نیست اما واقعیت دارد. همین شباهت در دنیای بی جان نیز برقرار است. ساده ترین و بنیادی ترین عنصر عالم هستی هیدروژن و از اولین تظاهرات مادّه است. جوشش مکرر هسته های این عنصر در مرکز ستارگان، عناصر سبک را بوجود آورده و جوشش اینها بنوبه خود در پروسه انفجار ابرنواختران، عناصر سنگین تر را تولید کرد. مشروح فرایند ظهور عناصر و تولید انواع مولکول ها و ترکیبات معدنی و آلی در مطالب پیشین آمده است، مثل شگفتی، 99/5/7 و دنیای ناممکن، 99/2/18 و نظم جهان، 97/7/25. بطور خلاصه، همه آنچه از مواد معدنی یا آلی که در طبیعت میبینیم، یا بقول شاعر از جرم گل سیاه تا اوج زحل، همه و همه بر اساس تک آجر سازنده گیتی یعنی هیدروژن سرچشمه گرفته. کل مواد معدنی و آلی موجود در دنیا چیزی جز چینش های متفاوت این 92 عنصر نیست که خواصی بسیار متمایز از عناصر متشکله دارند. مثلاً نمک طعامی که در غذا مصرف میکینم، ترکیب دو عنصر سمی سدیم و کلر است که هریک بتنهائی ما را میکشد و بسیار شگفت انگیز است. قطعاً کسانی خواهند گفت ما همه اینها را میدانیم! اما به این عزیزان باید گفت دانستن های مکتبی رایج و محفوظ بر محفوظات انباشتن یک چیز است و تأمل درباره این دانسته ها و تفکر در ژرفای آنها چیز دیگریست. بسیاری چیزها را میخوانیم و میبینیم و میشنویم ولی تأمل نمیکنیم و این همان چیزیست که اتفاقاً گریبانگیر ما و مشکل مزمن جامعه ما طی قرون متمادی در همه زمینه ها بوده است. طرز فکر و طرز نگاه ما نیازمند یک بازنگری انقلابی و تاریخی است تا بلکه راه نجات گشوده شود.
بنظر میرسد مراحل مذکور در فوق مورد قبول همگانی بوده جای بحث نباشد. اما به محض اینکه دامنه موضوع بطور طبیعی به حوزه حیات کشیده میشود، اختلاف آرا پدید میآید. تفاوت نظر فقط منحصر به بحث علمی نیست بلکه چون پای آدمیزاد در بین است، ایدئولوژی نیز بمیان آمده تنش های فکری و دسته بندی ها نمایان میشود. بیان و گفتار علم روشن و سرراست است و قبلاً شمه ای در منابع یاد شده در فوق گفته ایم. بطور خلاصه، ساده ترین ملکولهای آلی با ترتیبات مختلفی که کنار هم قرار میگیرند ملکولهای پیچیده تر را ساخته و نهایتاً اولین تظاهرات حیات هویدا میشود. گفته میشود ویروس خط جدائی بین حیات و جماد است که البته هنوز محل بحث است. با اینکه در مراحل قبلی اختلاف نظری وجود نداشته اما، نظر به اعتقادات ایدئولوژیک، ادامه سیر طبیعی موضوع را برخی نمی پسندند.
اول ایرادی که میگیرند تعداد پرشمار ترتیبات تصادفی است. نظر به همان قاعده ای که خود گفتیم، ادعا میکنند تعداد ترکیبات متفاوتی که از کنار هم چینی اجزاء ساده تر قابل ایجاد است عملاً سر به بینهایت زده و لذا شانس ظهور حیات چیزی در حد صفر باید باشد. ولی چون حیات بوجود آمده پس نظریات مذکور در فوق نمیتواند درست باشد. اما این عزیزان یک چیز را فراموش میکنند. یک حقیقت بسیار مهم را نادیده میگیرند. درباره اعداد ریاضی البته ادعای آنان صحیح است ولی به محض آنکه پای عنصر و ملکول و ترکیبات پیچیده تر آنها بمیان آید پای الکتریسیته نیز بمیان میآید. باتکای صِرف ریاضی البته یک ملکول حاوی چند میلیارد مثلاً سدیم و کلر کنار هم قابل تصور میبود. اما قوانین الکتریسیته ساکن و وجود والانس اتم ها چنین رویه ای را اجازه نداده و محدودیتی بر ترتیبات صرفاً ریاضی تحمیل میکند. میتوان چنین تصور کرد که ملکول و اجزای ساده تر دارای دندانه ها و تضاریسی هستند که فقط بنحو یگانه ای در یکدیگر جفت و جور شده و ترتیبات تصادفی دیگر را ممنوع میکند. دوم ایرادی که میگیرند موضوع حیات است که محل اصلی اختلاف نظر است. سرچشمه همه اشکال تراشی ها منحصر به نوع انسان است. کسی برای حیات گاو و استر یقه درانی نمیکند که در بحث دکارت گفتیم که او اصولاً منکر وجود روح و آگاهی در حیوانات بود. آیا تاکنون کسی با تعصب از حیات ویروس جانبداری کرده؟ همه گفتگوها حول بشر دوپاست زیرا ما آدمیان خود را تافته جدا بافته یافته و اصلاً خلق عالم را بخاطر وجود ذی جود خودمان دانسته ایم. چنان در این عقیده راسخیم که حاضریم برای اثبات آن جهان را بخاک و خون کشیده یکسره نابود کنیم! آیا بنظر آشنا نمیآید؟ مستبدی برای اثبات رأی خویش حاضر باشد کشورش به آتش کشیده شود.
از مجموع آنچه گفته شد چنین برمیآید که سرچشمه اصلی تنوع در هستی در درجه اول ترتیبات ریاضی است همانگونه که در رایانه میبینیم. در درجه دوم الکتریسیته است که در هردو دنیای جماد و جاندار ملاحظه میشود. بنظر میرسد اینهمه نقش های متنوع در عالم وجود حاصل همراهی این دو پدیده باشد. ضمناً بدن ما و سایر جانداران بسیار مرهون عملکرد الکتریسیته است. از کجا میدانیم؟ اگر گاهی پا بر میخ یا چیز نوک تیزی گذاشته باشیم بلافاصله دردش را در مغز احساس میکنیم. فقط الکتریسیته و امواج الکترومغناطیسی است که چنین سریع فاصله نوک پا تا سر را طی میکند. آنچه درک در حواس پنجگانه را موجب میشود تغییرات شیمیائی در محل هریک از حسگرهاست. هرچه باشد شیمی خود نوعی تبادل الکتریکی است. سپس این درک بلافاصله توسط امواج به مغز رسیده ادراک میسر میشود. جزئیات را میتوان در مقالات علمی مربوطه دنبال کرد. این جزئیات امروزه در شمار علوم جاافتاده بوده و صرفاً نظریه نیست. اگر دکارت زنده میبود او نیز بنا به سرشت پاک جستجوگر خویش در عقاید پیشین تجدید نظر میکرد. ثبات رأی باید منحصر شود به انگشت شمار مبادی اولیه.
آنچه موجب بیشترین کشمکش است پیدایش هوش و آگاهی یا آنچه موسوم است به روح میباشد. این نیز اعجاب آور و باورنکردنی مینماید. منتها بیش از اعجابی نیست که به فردی عامی دست دهد وقتی در توضیح عجایب رایانه بشنود که همه شیرین کاری ها محصول صفر و یک اند. قدما، متأثر از کتب مقدسه، آنرا مختص نوع انسان می پنداشتند حال آنکه درجاتی از هوش و معرفت در همه اصناف طبیعت وجود دارد. شکل گیری دست و پای مناسب در یکی از راسته ها همراه شد با حسن تصادف و اتفاقی میمون که هوش گسترده تری در این نوع خاص را ظاهر ساخت. برخی فلاسفه مانند برگسون این تفاوت ها را از جنبه جبر و اختیار یا فطرت و عقل طبقه بندی کرده و چهار رده کلی اختیار کرده اند بقرار زیر. گیاه در پائین مرتبه دارای فطرت یا غریزه برای زندگی که حاکمیت جبر را تداعی میکند. در مرتبه بالاتر، حشرات اجتماعی مانند مور و زنبور و موریانه با قدری اختیار بیشتر. در مرتبه سوم پستانداران با درجات بالاتری از شعور و طبعاً اختیار بازهم بیشتر قرار دارند. واضحاً در بالاترین رتبه باید آدمیزاد باشد دارای عقل کامل و مختار بتمام معنا. اینکه این تقسیم بندی چقدر با دانش امروز و حقایق روی زمین منطبق است را بر عهده خواننده وامیگذاریم. آیا این عقل کامل فقط سعادت بخش است یا شقاوت آفرین هم هست؟
خلاصه اینکه، جهان ما سراسر شگفتی است و اگر فرصتی برای تأمل باشد از درک این همه شگفتی دچار اعجاب میشویم. دیدیم که چگونه از ساده ترین عنصر، سایر عناصر هستی شکل گرفت و متعاقباً با بهم چسبیدن آنها بنا بر میل شیمیائی، انواع مواد معدنی و آلی ایجاد شد. از دنیای جمادی، عالم حیات سر برافراشت که تا امروز موجب تحیر و شگفتی ماست. اما شگفت انگیز تر از معمای حیات، معمای جمادات است که ابداً توجه ما را جلب نمیکند. چه چیزی شگفت آورتر از اینکه گازی نرم و لطیف مثل هیدروژن سرانجامی سخت و سنگین چون آهن پیدا کند؟ یا نمک طعامی حیات بخش از دو جزء کشنده بوجود آمده باشد؟ یا صرفاً طرز متفاوت قرار گرفتن اتمهای یکسان، یکبار ذغال نرم سیاه و بار دیگر الماس سخت درخشان را دست دهد؟ الکتریسیته نقش اساسی را در این شعبده بازی میکند. در نهایت، شگفت آورترین شگفتی ها، بنظر ما، که چیزی جز عصاره این گفتار نیست همانا یک دستور ساده ریاضی است. ترتیب یا combination مقام نخست را در عواملی که منجر به ظهور و بروز اینهمه تنوع است کسب میکند. شکل های مختلف ناشی از چینش های متفاوت شاید علت همه علت هاست.
