خیر پنهان در شرّ

خیر پنهان در شرّ

    در هر شرّی خیری پنهان و در هر خیری شرّی مستتر است، چیزی شبیه متغیرهای پنهان در کوانتوم!.  در 1923 پدر و مادری دست فرزند 3 ساله خود را گرفته و روسیه بحران زده ناشی از تنگناهای انقلاب بلشویکی را بقصد آمریکا ترک کردند.  خانواده طی مهاجرت و پس از آن با سختی های فراوان روبرو بود اما از دل این مهاجرتِ اجباری فرزندی پرورده شد که آیزاک آسیموف (اسحاق عظیم اف) معروف شد.  اگر این مهاجرت صورت نگرفته بود، چه بسا طفل مزبور بعدها در خیل شهروندان عادی حل میشد و یا بسا میان خیل عظیم قربانیان گمنام انقلاب روسیه دفن شده نامی از وی باقی نمیماند.  پس در این سفر مخاطره آمیز، دستکم خیری پنهان بود که بعداً شکوفا شد.  بسیاری از مهاجرت ها ممکنست چنین باشند.

    این پدیده در امور دیگر نیز قابل مشاهده است.  مثلاً کشور هلند در منطقه ای از اروپا بنام فروبومان است که سطح اراضی عموماً پائین تر از سطح دریاست.  مکرر در اثر طغیان دریا برخی زیست گاه ها به زیر آب میرفت.  مردم به مرور زمان یاد گرفتند چگونه با ساخت آب-بند ها نه تنها جلوی این حوادث را بگیرند بلکه بخش های بزرگتری از دریا را با تخلیه آب، به اراضی مفید تبدیل ساخته و کشور را به یکی از قطب های کشاورزی و بویژه پرورش گل دنیا بدل کنند.  فایده پنهانی که در کار بود، آنرا از ظلم طبیعت استخراج ساختند.  در گوشه و کنار دنیا، بسیاری از مجرمین به حبس محکوم شده و عمر خود را به بطالت سپری میکنند.  گهگاه اتفاق افتاده که زندانی از این شرّ آشکار حُسن استفاده را کرده و با استفاده از فراغت بی پایان، با مطالعه نظام مند در علوم، متخصصی ماهر در روز آزادی از زندان مرخص شود. از این موارد کم  نیست.  از آنسو، اغنیا اغلب با زیاده روی در خوراک، این خیر نمایان به شرّ پنهان انواع بیماری ها منجر میشود.

    ناگفته نماند، تشخیص خیر پنهان از میان شرّ آشکار و کاربست آن بستگی بسیار به آگاهی و اراده آدمیانی دارد که با آن در ارتباطند.  مثلاً اگر جفای طبیعت بجای هلند در آسیا یا جای دیگری اتفاق می افتاد معلوم نبود مردم آن ناحیه به صرافت افتاده آنرا به فایده بدل کنند.  بعبارت دیگر ذهنیت آدمها و نوع فرهنگ و آموزش های اولیه در شناخت پدیده و تبدیل شرّ به خیر بسیار مؤثر است.  چه بسیار محکومینی که ایام محبس را به بطالت گذرانده و کم باشند کسانی که آنرا در امری مفید استحاله کرده باشند.  کاریل چسمان، زاده 1921، مجرمی بود که بخاطر سرقت و تجاوز به عنف به اعدام محکوم شده بود.  معهذا در زندان با مطالعه علم حقوق و دفاع از خود توانست چند سالی اجرای حکم را به تعویق انداخته و ضمناً چهار کتاب پرفروش در زندان نوشت که جنبشی را برای براندازی مجازات اعدام بوجود آورد.  او از فرصت بوجود آمده در زندان استفاده کرد منتها بخت یارش نشد و عاقبت اعدام شد.  دستکم، او تلاش خود را کرد.

    اما امروز این مقال به چه کار ما میآید؟!  میدانیم که در این سوی دنیا موسوم به خاورمیانه، مردم در رنج و عذاب اند.  گویا تاریخ چنین مقدر کرده این ناحیه هرگز روی خوش نبیند.  از آن جمله، نزدیک نیم قرن است که ما محنتی عظما را تجربه میکنیم.  صد البته آنچه امروز موجود است خود متأثر از گذشته  بوده و چیزی نیست یک شبه حادث شده باشد.  رنج امروز ماحصل تجربه ای هزاران ساله است که به دوره بعد اسلام هم محدود نیست.  تأمل در تاریخ گذشته نشان از آن دارد مادام متافیزیک امری اختیاری و شخصی بوده و نهاد حکومت دخالتی در آن نداشته، خِرد پیشگان فرصت کار داشته و رفاه و امنیت کم و بیش وجود داشته است.  زمان هائی هم که نهاد دین در امر حکومت دخالت داشته و یا اصلاً خود حکومت را در قبضه داشته، جامعه با انواع سختی ها روبرو شده، پیشرفت کُند یا یکسره راه پس در پیش گرفته.  اما امروز چه؟ عقیده عموم چنین است که میان هزار موضوع مختلف مبتلابه کشور، همه آن هزار مورد در جهت خلاف منافع عمومی و خیر کلی کشور انجام گرفته است.  پرسش کلیدی همینجاست که در میان همه این ابتلائات، آیا هیچ خیر پنهانی در دریای شرّ نهفته نیست؟  بنظر میرسد شاید تنها و تنها خیر ممکن درک عمیقی باشد که جامعه از حاکمیت دین در این تجربه نزدیک نیم قرن بصورت بلاواسطه بدست آورده باشد.  چه اگر این تجربه عینی دست نمیداد، قرون متمادی حصول همین نتیجه گیری بطول انجامیده یا هرگز روی نمیداد.  پس بر نخبگان است که ضمن درک اهمیت آن، حُسن بهره برداری را در تعالی آتی بعمل آورند.

خلاصه آنکه، مقصود این نیست که در شرّ فایده باشد.  مقصود این است که هرگاه علیرغم همه تمهیدات شرّی واقع شود، با وجود همه زیان ها چگونه میتوان دستکم نتیجه ای مفید استخراج کرد.  با بودن افراد هوشمند و دلسوز و نهادهای مردمگرا، امثال خیر پنهان را میتوان در گستره ای وسیع در معرض عموم قرار داده با همکاری آنرا به امری مفید بدل ساخت.