فلاسفه باستان -3
در بخش های گذشته تاریخ مختصر فلاسفه دو دوره مشخص در یونان و منطقه فرهنگی یونان را دیدیم و تطور آرا آنان را ملاحظه و از مهمترین نظریات علمی و فلسفی آنان آگاه شدیم. اکنون بطور مختصر میخواهیم به ادامه سیر تحول فکری در این منطقه فرهنگی پس از دوره سقراط و شاگردانش پرداخته و ذکری از نامورترین فلاسفه این دوران داشته باشیم. با اینکه مرکز ثقل دانشوران در این دوره سوم به اسکندریه انتقال یافته است معهذا بعلت پراکندگی و تنوع جایگاه جغرافیائی آنان، بهتر دیدیم این مرحله را بعوض دوره اسکندریه با دوره پسا سقراطی عنوان کنیم. قابل ذکر است که تولد و مرگ اسکندر بترتیب در 356 و 325 پیش از میلاد اتفاق افتاده است. در این دوره زمانی سلسله هخامنشی با شکست داریوش سوم منقرض و هم در این بازه زمانی دوره طلائی فعالیت ارسطو بوده که ذکر آن گذشت. در ادامه، سیر تحول فلسفه را از 300 پیش از میلاد بدین سو پی خواهیم گرفت. ضمناً چارت خلاصه فلاسفه از باستان تا دوره معاصر در پایان آمده است.
3- حکمای دوره پسا سقراطی (قرن سوم پیش از میلاد تا اوایل مسیحیت)
استراتون: وی متولد آسیای صغیر است اما در جوانی راه آتن در پیش گرفته وارد مدرسه لوکیون که بانی آن ارسطو بود شد. در این زمان پس از مرگ ارسطو، شاگردش، تئوفراستوس ریاست مدرسه را بر عهده داشت. در این زمان اسکندریه، شهری که توسط اسکندر مقدونی در شمال مصر بنا شده بود بتازگی میرفت که به مرکزی جهت جذب دانشمندان درآید. استراتون بدانجا سفر کرد و بسمت معلم پسر بطلمیوس اول، سردار مقدونی، استخدام شد. قابل ذکر است که حکومت فراعنه بعدی تحت عنوان سلسله بطالسه از این زمان آغاز شد. وی پس از چندی به آتن بازگشت تا ریاست لوکیون را پس از مرگ تئوفراستوس برعهده گیرد. مشغله اصلی او در فیزیک بود و در کارکرد اهرم و سقوط آزاد و صوت آثاری بجای گذاشته است. او قبل از گالیله به این حقیقت پی برد که سقوط آزاد یک حرکت شتابدار است و سرعت جسم مدام افزایش می یابد.
دیکائرخوس: جغرافیا دان یونانی متولد سیسل. او در جوانی زیر نظر ارسطو در لوکیون دانش آموخت و به جغرافیا علاقمند شد. او در این راه از اطلاعات فراوان سرداران اسکندر که به نقاط دوردست رفته بودند کمال استفاده را برد. او اولین کسی است که ایده "عرض جغرافیائی" را وارد نقشه های خود کرد. بعبارت دیگر، روی نقشه های خود خطوط همترازی را رسم میکرد که نشانگر یکسان بودن زاویه سمت الرأس خورشید هنگام نیمروز است. البته امروزه میدانیم که ارتفاع قطب (ستاره قطبی در نیمکره شمالی) برابر عرض جغرافیائی آن نقطه است.
اقلیدس: متولد یونان و ساکن اسکندریه. با تشکیل سلسله بطالسه در مصر که جمله پادشاهان آن بطلمیوس نام داشته و آخرین آنها ملکه معروف مصر، کلئوپاتراست، حکومت اینان بر مصر برای 2.5 قرن بطول کشید. بطلمیوس اول حامی دانش بود و در عصر او بندر اسکندریه با جلب و جذب فضلا و علما رونق فراوان یافت. بویژه آنکه تأسیس کتابخانه معروف اسکندریه آنرا به قطب فرهنگی آنروز تبدیل ساخت. در جنب کتابخانه، دانشگاهی شامل باغ نباتات، باغ وحش، و رصدخانه بوجود آمد که مرکز علمی آنروزگار بشمار میرفت. مهمترین کار اقلیدس تألیف کتاب "اصول هندسه" میباشد که مهمترین کتاب هندسه تا به امروز است. شاید این تنها کتاب درسی است که بیش از هر کتاب دیگری تجدید چاپ شده است. اما باید دانست که همه قضایای این کتاب از یافته های او نیست بلکه وی آنچه را که یونانیان از زمان طالس بدین سو بر آن دست یافته بودند (و یا مقتبس از دیگران) یکجا در کتابی واحد بصورتی علمی و منطقی به رشته تحریر درآورد. در اینجا لازمست ذکری نیز از بزرگترین ریاضیدان دوره پیشین کرد که آثار او در کتاب اقلیدس بازتاب یافته است. ائودوکسوس بزرگترین ریاضیدان دوره معاصر افلاطون بود که همراه او به مصر سفر کرده و از دانش آنجا بهره برد. او در یافتن حجم اشیاء اولین کاربردهای حساب انتگرال را بکار گرفت. شاگردان وی اولین کسانی بودند که به مقاطع مخروطی توجه کردند. اقلیدس بنیاد کتاب را بر یک سری مقدمات و تعاریف و بیان اصل متعارف و اصل موضوعه بنا نهاده و سیستماتیک قضایای هندسی را یکی بعد دیگری استنتاج میکند. گویا تنها قضیه ای که از خود اوست اثبات قضیه فیثاغورث است. با اینحال کتاب او منحصر به هندسه نیست بلکه از تئوری اعداد نیز گفتگو کرده برای گنگ بودن جذر 2 استدلال خودش را آورده است. البته هندسه بعد از اقلیدس نیز به پیشرفت ادامه داده بطوریکه در قرن نوزدهم آن اصل موضوعه مهمی که همواره مناقشه برانگیز و مورد بحث ریاضی دانان قرار داشت شکل دیگری پیدا کرده و هندسه های غیر اقلیدسی از بطن آن زائیده شد.
آپولونیوس: ریاضی دان یونانی متولد آسیای صغیر. او در دانشگاه اسکندریه دانش اندوخت و مهمترین کار او تدوین کتابی در هندسه در باب "مقاطع مخروطی" است. وی از سه منحنی نام برده و به قضایای آنها پرداخته که در کتاب اصول هندسه اقلیدس نامی از آنها برده نشده و اصولاً ناشناخته بود. ریاضیدانان پیش از وی معلوم کرده بودند که اگر یک سطح مخروطی را با یک صفحه قطع کنیم، بسته باینکه صفحه عمود بر ارتفاع باشد یا نباشد و موازی با مولد باشد یا نباشد یکی از مقاطع مخروطی بدست میآید که دایره یکی از آنهاست. تا آن هنگام فقط دایره شناخته شده بود و آنرا کامل ترین منحنی میپنداشتند. در حالیکه نتیجه این تقاطع عموماً بیضی یا سهمی و یا هذلولی است. قضایای وی سخت ترین بخش هندسه را تشکیل میداد و اغلب جایگاهش در انتهای کتاب هندسه در سالهای آخر دبیرستان در دوره معاصر بوده است که اغلب هم درس داده نمیشد. متشابهاً در دوره خودش و تا سالها بعد این مقاطع مخروطی اهمیتی در نظر دیگران نیافت تا اینکه در عصر کپلر و نیوتون اهمیت و جایگاه واقعی این مقاطع آشکار شده و بویژه اینکه مدار سیارات بیضی و دنباله دارها سهمی بوده و عملاً هیچیک دایره کامل نیستند. امروزه در بازتاب دهنده های خورشیدی، سطح صیقلی بازتاب دهنده حتماً باید سهموی باشد.
آریستارخوس: این منجم یونانی در جوانی راهی اسکندریه شده و پس از کسب دانش از فضلای محل در همانجا مسکن گزید. او با مطالعه آنچه فیثاغورث و هراکلیتوس در باب افلاک و حرکت سیارات گفته بودند به این نظریه درخشان رسید: "اگر قبول کنیم که کلیه سیارات و از جمله زمین حول خورشید دوران میکنند در اینصورت توجیه حرکت اجرام سماوی بسیار آسان خواهد گردید". بعلاوه چون ثوابت بنظر بیحرکت میآیند، پس باید بسیار دور از زمین باشند. این اظهارات باعث شد که بعدها وی را کوپرنیک عهد باستان بنامند. با توجه به مشابهت نظریه کوپرنیک با نظر آریستارخوس باید اذعان کرد که به احتمال زیاد کوپرنیک از نظر آریستارخوس مطلع و از آن استفاده کرده است (شاید با ترس و لرز). از آنجا که نظر رایج توده ها در خصوص افلاک، همان نظریه قدیمی زمین-مرکزی بوده است و بویژه اینکه ارسطو نیز با اصلاحاتی (فلک تدویر) بر آن مهر تایید زده است لذا بیان نظر دیگری خارج از این چارچوب بسیار خطرناک و با مقاومت دیگران روبرو خواهد شد. همین گونه نیز شد و یکی از فلاسفه رواقی آریستارخوس را کافر و بی دین خوانده خواستار محاکمه وی شد. منتهی هنوز در جامعه آنروزگار تساهل و تسامح برقرار بوده و حاکمیت ایدئولوژیک هنوز فرا نرسیده بود. چه بسا اگر این رویه تحمل افکار دگراندیش، همچنان ادامه پیدا میکرد کیفیت زندگانی امروز بشدت متفاوت میبود. لازمست توضیح دهیم که اگر ما نیز در آن روزگار زندگی میکردیم، طبیعی ترین و عقلائی ترین فکر همانا ایده ثابت بودن زمین بوده چه اینکه همگان احساسی جز این نداشته و خلاف آنرا غیر عقلانی میپنداشتند. بهرحال، او برای یافتن فواصل ماه و خورشید از زمین به ابتکاراتی چند دست زد. از آن جمله میگفت که وقتی ماه در تربیع است و نیمی از آن روشن است لذا باید در رأس یک مثلث راستگوشه قرار گرفته باشد که دو رأس دیگر زمین و خورشید اند (به پیوست مراجعه شود). پس علی الاصول با اندازه گیری زاویه ای که اشعه خورشید دریافتی روی زمین با نور دریافتی از ماه میسازد بتوان نسبت این دو فاصله را بدست آورد. اما متأسفانه باز بهمان دلیلی که قبلاً گفتیم و نبود وسایل اندازه گیری دقیق، تعیین دقیق زاویه میسر نبوده و لذا وی فاصله خورشید از زمین را 20 برابر فاصله ماه از زمین بدست آورد. در حالیکه این نسبت باید حدود 400 برابر باشد. در نوبتی دیگر او به محاسبه ابعاد خورشید پرداخت. هنگام کسوف سایه ماه روی زمین می افتد و او از روی اندازه گیری سایه و یک رشته محاسبات نتیجه گرفت (شکل پیوست)، که قطر خورشید 20 برابر قطر ماه و یا 7 برابر قطر زمین است در حالیکه در حقیقت این نسبت 400 است و نه 20 (یا قطر خورشید 109 برابر قطر زمین) . محاسبات وی و اصول بکار رفته ایرادی ندارد بلکه اشتباه وی برمیگردد به محاسبه قبلی یعنی نسبت فاصله خورشید از زمین به فاصله ماه از زمین. همانطور که گفتیم این نیز از ضعف امکانات اندازه گیری ناشی میشد و نه ضعف استدلال. این نتایج با آنکه دقیق نبود لیکن نشان دهنده اوج ابتکار و خلاقیت در استفاده از روش علمی برای پاسخ به کنجکاوی در آسمان بود. همین محاسبات اولیه که بر مبنای اصول علمی انجام شد بر آریستارخوس ثابت کرد که برخلاف نظر رایج، این زمین است که گرد خورشید میگردد و نه برعکس زیرا به اعتقاد وی این جسم کوچکتر است که باید گرد جسم بزرگتر بگردد و نه عکس. متأسفانه این نگرش درست و عالمانه مغفول باقی ماند و 18 قرن طول کشید تا مقبولیت عامه پیدا کند. جالبست که در قرن 21 هستند کسانی که هنوز باور دارند که زمین کماکان مرکز کائنات بوده و هر آنچه که بوده و هست و خواهد بود فقط و فقط برای زمینیان و نه همه زمینیان بلکه برای انسانهای آن و نه همه انسانها بلکه تیره و مکتب خاصی از آنها آفریده شده است (به مطلب "آفتاب آمد دلیل آفتاب" ، 97/11/4 مراجعه شود). فاجعه آنجاست که چنین نگرشی کنترل جامعه را در دست بگیرد.
ارشمیدس: ریاضیدان و مهندس یونانی متولد سیسیل و بزرگترین مهندس عهد باستان است. او زیر نظر استادانی که خود شاگرد اقلیدس بوده اند در اسکندریه دانش آموخت. وی برخلاف رسم رایج، حوزه اسکندریه را ترک و راهی زادگاه خود سیسیل شد. داستانهای زیادی درباره زندگی او رواج دارد از جمله این داستان که هیرون پادشاه سیراکوز به تقلب در تاجی که قرار بوده برایش از زر ناب بسازند مشکوک میشود. طبعاً مسأله را با دوست خود، ارشمیدس در میان گذاشته و از او کمک میخواهد بطوریکه بدون آسیب به تاج به او بگوید که آیا در ساخت تاج بجای زر ناب بخشی نقره هم بکار رفته یا نه. گویند که این مسأله تمام مدت ذهن او را مشغول کرده تا سرانجام روزی در حمام با توجه به بیرون ریخته شدن آب هنگام فرورفتن در خزینه راه حل را پیدا کرد. معروفست که شادمانه با همان وضعیت در خیابانها دویده یافتم یافتم ( Eureka ) سر داد. او از اینکه حجمی از آب که به بیرون میریزد باید حجم همان جسمی باشد که در آب فرورفته، دریافت که بسادگی حجم تاج را میتواند تعیین کند. نهایتاً با توزین تاج و یک محاسبه ساده تقلب زرگر را کشف کرد (وزن مخصوص طلا و نقره بترتیب 19.3 و 10.5 گرم در سانتیمتر مکعب میباشد- توضیح اینکه چگونه درصد تقلب را میتوان پیدا کرد، در پیوست آمده است). بدنبال این کشف قانونی را که بنام خودش معروفست عرضه داشت: "هرگاه جسمی در مایعی فرو رود باندازه وزن هم حجم مایع از وزن آن کاسته میشود". جا دارد خواننده را به این نکته توجه دهیم که چه پیش از ارشمیدس و چه بعد از او انسانهای بیشماری این وضعیت را تجربه کرده اند، اما چه تعداد مثل او به این نتیجه رسیده اند؟ برای اینکه در دنیای علم و تکنولوژی به کشف یا ابداعی برسید، معمائی همواره باید ذهن شما را آزار دهد. اینکه در خلاء ناگهان به کشف و شهودی رسید امکانپذیر نمیباشد. با آنکه استراتون به کارکرد اهرم پی برده بود اما این ارشمیدس بود که اصول و قوانین آنرا که ناظر بر نیرو و فاصله اثر نیرو بود بطور ریاضی تدوین کرد. وی چنان به این قوانین علاقمند شده بود که میگفت " نقطه اتکائی بمن بدهید تا دنیا را تکان دهم". مفاهیم اولیه استاتیک و مرکز ثقل را نیز وی بنیان نهاد. پیچ ارشمیدس نیز از ابداعات اوست که مانند تلمبه برای بالا کشیدن آب استفاده میشود. در مورد هنر اعتقاد داشت که عقیده افلاطونیان دائر بر "هنر برای هنر" مردود است و هنر باید برای مقاصد عملی باشد. وی با محاط و محیط کردن دو کثیرالاضلاع منتظم داخل و بیرون دایره و همزمان افزایش تعداد اضلاع، به بهترین تقریب برای عدد پی که تا آنزمان دست یافته بودند پی برد. وی آنرا بین 3.14 و 3.142 اعلام داشت (به پیوست مراجعه شود). بنظر میرسد او نیز به اولین ایده های حساب دیفرانسیل و انتگرال نزدیک شده بود و شاید با داشتن علائم ریاضی، پیش از نیوتون و لایب نیتس بر آن دست میافت. بیجهت نیست عده ای او را نیوتون زمان باستان میدانند. شهرت دیگر او مربوط به رساله ای است که تعداد دانه های شن لازم برای پر کردن حجم جهان را محاسبه کرد. هدفش از این کار این بود که چیزی بنام نامحدود وجود ندارد. همین ایده بنحو دیگری در کتاب مقدس یهود، سفر پیدایش باب 33، به مثابه عددی نامحدود ذکر شده است: "بیاد آور که تو قول داده ای که مرا برکت دهی و نسل مرا چون شن های ساحل دریا بیشمار گردانی". ارشمیدس در سالهای پایانی عمر خود بیشتر روی طرح های نظامی کار میکرد و نهایتاً طی جنگی که بین روم و سیسیل در گرفته بود بدست سربازی رومی کشته شد. میگویند در این جنگ بیشتر کشتی های دشمن توسط دستگاه هائی که ارشمیدس ساخته بود منهدم شد.
اراتوستن: منجم یونانی متولد سیرنه (واقع در لیبی امروز) و ساکن اسکندریه. وی منجم و جغرافیا دانی قابل بشمار میرفت و از اولین کسانی است که توجه خود را به گاهشماری و اصلاح آن معطوف داشته است. بطلمیوس سوم وی را بدلیل شایستگی بسمت رئیس کتابخانه اسکندریه منصوب کرد. یکی از دستآورد های وی در ریاضی، ابداع روشی برای تعیین اعداد اول است که بنام خودش "غربال اراتوستن" معروف گردید. کافیست از عدد 2 آغاز کرده و اولین عدد را نگاهداشته و مضارب آنرا حذف کنید. آنچه میماند به مثایه غربال کردن اعداد و عبور اعداد اول است. در زمینه جغرافی نیز موفق شد نقشه های نسبتاً دقیقی از دنیای آنروز رسم کند که البته بعداً استرابون و ابرخس نقشه های کاملتری ترسیم کردند. اما به یاد ماندنی ترین کارهای وی در زمینه نجوم بوده. وی زاویه میل محور زمین نسبت به صفحه گردش زمین بدور آفتاب (دایره البروج) را با دقت خوبی اندازه گرفت که با مقدار کنونی 23 درجه و 30 دقیقه تفاوت اندکی داشت. اما شاهکار وی اندازه گیری محیط کره زمین به میزان عدد امروزی یعنی 40000 کیلومتر است (پیوست فلاسفه باستان-1). البته او واحد رایج زمان خود، استادیوم، را بکار برد. او که در مصر میزیست از همان اطلاعاتی سود برد که آناکساگوراس در دست داشت و آن اینکه در اولین روز تابستان هنگام ظهر، خورشید در شهر سوئنه درست در سمت الرأس است در حالیکه در شهر او، اسکندریه، 7 درجه پائین تر از سمت الرأس است. تفاوت کار او با حکیم قبلی در این بود که او به استناد این مشاهده سطح زمین را بجای مستوی، منحنی گرفته بود و فرض کرد که این انحنا بهمان شکل همه جای زمین وجود دارد. فرض او بیجا نبوده زیرا فیثاغورث قبلاً کرویت زمین را تذکر داده بود (باستناد سایه زمین روی ماه) و ارسطوی عاقل نیز به استناد تغییر صور فلکی در حرکت از شمال به جنوب زمین بر آن مهر تایید زده بود. با اینکه روش این دو حکیم هردو علمی بوده اما اراتوستن با اختیار فرضیه صحیح به نتیجه صحیح رسیده شعاع زمین را حدود 6500 کیلومتر برآورد کرده و محیط زمین را به درستی اندازه گرفت. اما این عدد بقدری در نظر مردم آن عصر بزرگ مینمود که آنرا باور نکردند زیرا با آنچه از دنیای شناخته شده عصر خود مقایسه میکردند باورکردنی نبود، این در حالیست که در نگاه امروز زمین بسیار کوچک شده است. از همین رو عدد کوچکتری را که بعداً برای زمین تعیین شد آنرا مورد توجه قرار دادند. داستان زندگی همواره مشحون است از کنار گذاردن واقعیات و گویندگان آن، به عوض آنچه عامه پسند تر است. قابل ذکر است که دانشمند ایرانی، ابوریحان بیرونی نیز بعدها از روش فروافتادگی افق، شعاع زمین را به درستی اندازه گیری کرد (پیوست).
پوسیدونیوس: فیلسوف و منجم یونانی متولد سوریه فعلی و ساکن اسکندریه. وی از فلاسفه رواقی بوده صاحب تحقیقات علمی ارزشمندی نیز هست. اما آنچه اینجا مهم است اندازه گیری نادرستی است که برای محیط زمین بدست داده و با روشی مشابه اراتوستن رقمی حدود 29000 کیلومتر را بدست آورد. با وجود نادرست بودن اما بدلیل قابل باورتر بودن، بطلمیوس آنرا بر نتیجه اراتوستن ترجیح داده و علمای بعدی به اعتبار مقام بطلمیوس آنرا معتبر شمردند. کریستف کلمب نیز به اعتبار همین برآورد نادرست پوسیدونیوس، فاصله بین اسپانیا و آسیا را دستکم گرفته و با ناوگان خود در 1492 راهی سفر شد. او که تصور میکرد کمتر از یک هفته به آسیا خواهد رسید بعد از یکماه در حالی که ملوانان از گرسنگی در حال مرگ بودند به قاره جدیدی رسید که پنداشت هند است. چه بسا اگر رقم درست اراتوستن را میدانست هیچگاه به این سفر دست نمیزد. البته حدود 20 سال بعد ماژلان نه تنها این توفیق را یافت که خود را با سفر به غرب به آسیا برساند بلکه مهمتر از آن کره زمین را دور زده و ماوراء هر شک و تردیدی کرویت زمین را اثبات کرد. او یک دریانورد کهنه کار پرتقالی بود که پس از مأیوس شدن از دربار پرتقال به دربار اسپانیا رفته و با ناوگانی متشکل از 5 کشتی جنگی و ملوانانی دست از جان شسته رهسپار غرب بقصد جزایر ادویه و حمل آن به میهن شد. داستان این مسافرت بسی شگفت آور تر از مسافرت انسان به فضاست. وی بدون داشتن اطلاع از طول قاره آمریکا و صرفاً بر اساس شهود، بالاخره خود را از طریق تنگه ای که امروز بنام خود اوست به اقیانوس آرام رسانده و پس از ماه ها مسافرت روی این پهنه آبی عظیم و دست و پنجه نرم کردن با تشنگی و گرسنگی بحدی که به آدمخواری کشیده شدند سرانجام به مجمع الجزایر فیلیپین و سپس جزایر ملوک در اندونزی رسید. وی در جنگی که با بومیان درگرفت بدست آنان اسیر و زنده زنده خورده شد. نهایتاً از آن ناوگان مقتدر فقط یک کشتی فرسوده که در اثر پوسیدگی در معرض غرق شدن قرار داشت پس از 3 سال دریانوردی خود را در سال 1522 به اسپانیا رساند. از 265 نفر ناخدایان، افسران و جاشویان فقط 18 نفر در حال موت به میهن بازگشتند. پادشاه اسپانیا خوشحال از محموله گرانقیمت و نیز یافتن راه دریائی بسوی آسیا از بزرگترین دستاورد این سفر یعنی دور زدن کره زمین غافل ماند. شرح این داستان شگرف در جای خود بسیار خواندنیست. بازگردیم به پوزیدونیوس، یکی دیگر از کارهای وی اشاعه احکام اختربینی بوده است و اینکه عالم علوی و ستارگان و سیارات در زندگانی آدمی مؤثر است. متأسفانه چون این نظریات در دیده توده ها خوش مینماید لذا احکام تنجیم بعنوان یک علم مقبولیت عامه یافته و اثرات سوء آن حتی تا امروز ادامه یافت.
ابرخس (هیپارخوس): منجم یونانی متولد آسیای صغیر. وی نیز بر خلاف سنت رایج، بجای اسکندریه در جزیره رودس اقامت گزیده و رصدخانه ای در آنجا احداث کرد. او با پیروی از آریستارخوس و کارهای وی به اندازه گیری ابعاد و مسافات ماه و خورسید از زمین پرداخت. او با استفاده از پدیده "اختلاف منظر" توانست فاصله ماه از زمین را اندازه بگیرد (به پیوست مراجعه شود). برای اینکه این کار دقیق انجام شود نیازمند جداول مثلثاتی بود که خود آنرا بنیان نهاد. او فاصله ماه از زمین را 30 برابر قطر زمین تعیین کرد. با اتکا به اندازه گیری اراتوستن در مورد شعاع زمین، ابرخس این رقم را حدود 390000 کیلومتر تعیین کرد که با رقم دقیق فعلی یعنی 384000 کیلومتر تفاوت چندانی ندارد. او که همواره نظاره گر آسمان بود، در یکی از شبهای 134 پیش از میلاد نور شدید ستاره ای را کشف کرد که در ارصادات قبلی نبود. امروزه میدانیم که او یک ستاره "نوا Nova" را کشف کرده بود که البته مخالف تصور رایج یونانیان بود چه اینکه افلاک را ابدی و لایتغیر میپنداشتند. در نظر یونانیان باستان و مردمان پیش از ایشان، آسمان قدسی و مبرّا از هر کون و فساد پنداشته میشد و از همین رو با اینکه مشاهده شد اما آنرا ثبت نکردند و ایدئولوژی بر تفکر علمی غلبه کرد. در حالیکه چینی ها که چنین باوری نداشتند آنرا ثبت کردند. این اتفاق ابرخس را واداشت که فهرستی از ستارگان قابل رؤیت تهیه کند. طی یک بازه چندین ساله او فهرستی از حدود 1000 ستاره مرئی را که بر حسب میزان روشنائی، "قدر"، مرتب شده بود تهیه کرد که تا مدتها بعد از رنسانس مورد توجه بود. وی محل هر ستاره را بر حسب طول و عرض نجومی (مختصات کروی) مشخص نمود. نقشه ای که بدین ترتیب تهیه شده بود او را به کشف تازه ای راهنمائی کرد. او پس از مدتی، رصد های جدید خود را با اطلاعات قبلی مقایسه کرد و متوجه یک تغییر مکان بطرف شرق برای همه ستارگان شد. با کمی تعمق دریافت که این مبداء طول نجومی (معروف به نقطه گاما) یعنی محل تلاقی دایره البروج با استوای آسمان است که تغییر مکان داده است. در اینجا او به حرکت تقدیمی (precession) محور زمین پی برد که امروزه میدانیم حدود هر 27000 سال یکبار میچرخد. از همین رو امروزه ابتدای اعتدال ربیعی که قبلاً در 2300 سال پیش برج حمل بوده اکنون یک برج بعقب رفته (یعنی 30 درجه) در صورت حوت واقعست. او در نقشه آسمانی خود ستارگان را بر حسب قدر از روشن ترین (قدر اول) تا کم نور ترین (قدر ششم) دسته بندی کرد. ستاره قدر 6 کم نور ترین ستاره ای است که بتوان با چشم غیر مسلح مشاهده کرد. ابرخس در طرح آسمانی خود سیستم پیچیده فلک تدویر را با اضافاتی همچنان حفظ کرد. البته در این طرح، همچنان پیشگوئی وضعیت آسمان با دقت میسر خواهد بود اما در حقیقت آنچه واقعیت داشت نظریه آریستارخوس بود. اما نظریه آریستارخوس با همه سادگی که داشت و طبعاً همه دقتی که بالقوه میتوانست داشته باشد مورد پذیرش عصر خود قرار نگرفت. به یک دلیل مهم. مردم آن عصر نمیتوانستند باور کنند و به هیچ وجه بپذیرند که زمین با این عظمتی که دارد و این دریاهای پهناور چون گوی گردانی در فضا معلق باشد. همانطور که قبلاً گفته شد ما باید ذهن خود را از اطلاعات فعلی خالی کنیم تا بتوانیم معضل آنان را درک کنیم. لازم بود زمان تا عهد کوپرنیک سپری شود تا جهانشناسی آریستارخوس جایگاه خود را بازیابد.
لوکرتیوس: فیلسوف و شاعر رومی متولد و ساکن رم در قرن اول پیش از میلاد. امپراطوری روم باستان بعد از ضعف یونان پس از اسکندر، دست اندازی به یونان و نواحی مفتوحه آنان را آغاز میکند. شهرت روم باستان بیشتر مدیون قانون گزاران آن و کشورداری و کشورگشائی امپراطوران آن میباشد. لذا رومیان از علم و حکمت چندان بهره ای نداشته و آشنائی آنان با این حیطه از طریق تماس با یونانیان آنگاه که یونان را مسخر خود کردند میباشد. لذا پیدایش متفکرین رومی حاصل این ارتباط فرهنگی با علم و فلسفه یونانیان بوده و اینان بنوبه خود عامل انتقال علم و فرهنگ یونانی به اروپای آینده بشمار میروند. از جمله این متفکرین رومی، مشهورترین آنها لوکرتیوس میباشد. او از طرفداران پروپاقرص اپیکور و دموکریتوس بوده و در کتاب خود، "درباره طبیعت اشیاء"، فلسفه آنان را درباره جهان طی منظومه ای دلکش و زیبا به روشنی تشریح کرده است. او نیز به جزء لایتجزا اعتقاد داشته و حتی میگفت که پدیده های غیر مادی مثل روح و ذهن نیز از اتم تشکیل شده منتها از جنسی لطیفتر از اتمهای مواد معمولی. وی حتی این اعتقاد را به خدایان نیز تسری داده و اینکه آنان هم از اتم تشکیل شده اند ولی در امور آدمیان دخالتی ندارند (بر خلاف یونانیان که خدایان کوه المپ را در کار آدمیان مؤثر میدانستند). او توصیه میکرد که از مرگ نبایستی واهمه داشت چرا که آغازیست برای یک آرامش ابدی. اکنون بخشی از منظومه وی درباره طبیعت اشیاء را در زیر میآوریم:
اتمها میتوانند سیر خود را متوقف کنند و از حرکت بازایستند. و با ایست خود انواع تازه ای از حرکت ایجاد کنند. در حقیقت بسیار گمراه شده ای زیرا فضایی تهی وجود دارد که تمام ذرات بنیادی در آن حرکت میکنند. حرکتی به اجبار، خواه بوسیله وزن خود یا بوسیله نیروئی خارج از آنها. وقتی که آنها تصادم میکنند به هم برخورد میکنند و از هم دور میشوند. هیچ جای شگفتی نیست، چون آنها صلبیت مطلق دارند. کاملاً متراکم اند و چیزی پشت سر آنها نیست که سدی در مسیر آنها باشد. .... هیچ اتمی هرگز آرام ندارد و در فضای تهی میآید، اما همواره میراند یا رانده میشود. به شیوه های گوناگون. و تصادمهای آنان سبب میشود، بر حسب مورد، بازپس رفتن بیشتر یا کمتری را. هرگاه در متراکمترین حالت ترکیبی نگاه داشته شوند، به فاصله هائی نزدیکتر، که فضای میان آنها، بر اثر درهم رفتن شکل، ممانعت بیشتری داشته باشد، صخره یا سنگ خارا، یا آهن پدید میآید و یا چیزهائی با چنین طبیعت. برخی دیگر هستند که برخورد های گاه به گاه آنان، جدائیهای آنها در فاصله های بیشتری است. از اینهاست که بما بخشیده میشود هوای رقیق، آفتاب درخشان. .... هیچ جای شگفتی نیست که وقتی اتمها در حرکت دائم باشند، کل آنها در سکون مطلق به نظر آید، جز آنکه اینجا و آنجا تک تک جنبشی است. ماهیت آنها دورتر از حوزه احساس ما قرار دارد. بسیار، بسیار دورتر. وقتی که نتوانیم خود اشیاء را ببینیم، آنها ناگزیر حرکتهای خود را پنهان میکنند. بویژه آنکه اشیائی را که میتوانیم ببینیم نیز، غالباً وقتی که در فاصله ای دور باشند حرکتهای خود را پنهان میکنند. گوسفندانی که بر تپه ای میچرند، حرکت میکنند، مخلوقات پشمی، پوزه بر علف شیرین میزنند، علفها با شبنمی که چون گوهر بر آنها میدرخشد، هر یک از آنها را بسوی خود میخواند و بره ها میچرند. بازی میکنند، و در آفتاب برق میزنند. این همه از دور دست چونان لکه ای کبود، یک سفیدی بر تپه ای سبز، ساکن بنظر میآیند. یا به هنگامی که ارتش های بزرگ در دشتهای وسیع جنگوار به جنبش در میآیند و درخشش آنها به آسمان میرسد، و همه جهان اطراف از آلات مفرغی برق میزند، و زمین پایمال شده، زیر آهنگ لگد های آنان میلرزد، کوههای سفید پژواک غرشها را به ستارگان میرساند، و سوارکاران، چهار نعل زمین را به لرزه در میآورند، باز هم در بلندای تپه ها جائی هست که از آنجا ناظر صحنه، سپاه را در سکون، و تنها فروغی تابان بر دشت میبیند.
سوسیگنس: منجم یونانی ساکن اسکندریه. وی در حدود 50 پیش از میلاد در اسکندریه میزیست. مصریان در آن دوران از تقویم خورشیدی استفاده میکردند و سال را 365 روز کامل در نظر میگرفتند. یعنی 12 ماه 30 روزه و 5 شبانروز اضافی بدون نام در انتهای سال. اما این ربع روز اضافی را که صرفنظر کرده بودند باعث عقب افتادن شروع سال جدید شده و هر 4 سال باندازه 1 روز آغاز سال جدید عقب گرد میکرد. لذا بعد از 1460=4*365 سال به قهقرا رفتن دوباره ابتدای سال به جای نخست باز میگشت. درست شبیه دونده ناتوانی در میدان دو که پس از مدتی عقب افتادن مجدداً خود را در ابتدای دسته دوندگان میبیند. البته در عصر بطالسه کوشش هائی برای اصلاح تقویم بعمل آمد ولی مصریان سنت گرا نپذیرفتند. رومیان نیز با آشفتگی مشابه در تقویم خویش روبرو بودند. بنابراین سوسیگنس منجم، تقویم اصلاح شده خورشیدی مصر را به ژول سزار امپراطور وقت روم عرضه داشته و وی به سال 46 پیش از میلاد آنرا پذیرفت. در این تقویم که به تقویم یولیانی (یا قیصری) موسوم است سال 365 روز بوده و هر 4 سال آنرا کبیسه کرده 366 روز محسوب میکنند. این تقویم تا به امروز با تغییراتی جزئی معمول و رایج بوده است. اما این تغییر جزئی که گفتیم ناشی از این حقیقت است که عدد دقیق سال برابر 365.2422 شبانروز است و نه 365.25 و این اختلاف، هرچند جزئی، در طی سالهای آتی جمع شده و مجدداً باعث عدم تطابق مبداء سال قانونی با سال فصلی میشود (هر 128 سال یکروز جلو میافتد). لذا در 1582 میلادی، پاپ گریگوری سیزدهم دستور اصلاح داده گفت که آخر هر سده کبیسه نشود الا سده هائی که پس از حذف دو صفر قابل قسمت بر 4 باشد. این شکل جدید به تعدیل گریگوار موسوم شد و بسیار دقیق است بطوریکه هر 3200 سال فقط 1 روز زیاد میآورد و لذا باید در دوره های 3200 ساله استثنائاً از کبیسه سال آخر چشم پوشید. حکیم عمر خیام نیشابوری، روش دقیق تری ابداع کرده و علاوه بر کبیسه معمول هر چهار سال، تفاوتها طی 32 سال تجمیع شده و سال 33 ام را کبیسه میگیرد و آنرا هردوره 33 ساله تکرار میکند (تعدیل وی 24 بار دقیقتر و صحیحتر از تعدیل گریگوری است).
هرون اسکندرانی: مهندس یونانی و طبعاً ساکن اسکندریه. با ضعف و فتور سلسله بطالسه، اسکندریه عملاً از 30 پیش از میلاد به یکی ار ایالات رومی تبدیل شد. شعله نور و حکمت این شهر نیز رو به افول بوده اما یکباره خاموش نشد بلکه تا چند قرن بعد بارقه هائی از آن گهگاه درخشیدن میگرفت. هرون از مهندسین معروف این عصر در حدود سالهای قرن اول میلادی بود. شهرت او ببشتر برای اختراع ماشین بخاری است که بنام خود او معروف گردید. این ماشین، کره ای توخالی بود با دو لوله خمیده در طرفین آن که با جوشش آب درون کره از این دو لوله خارج و باعث چرخش آن میشد. این اولین استفاده از نیروی بخار بوده که تاریخ علم بیاد دارد. مادام که نیروی بردگان و کارگران ارزان قیمت وجود داشت، استفاده از نیروی بخار در مخیله کسی خطور نمیکرد. پس بدرستی میگویند که احتیاج مادر اختراع است. هرون کتابی در بحث مکانیک نوشته و از ماشینهای ساده نظیر اهرم، قرقره، سطح مورب، چرخ چاه، پیچ، گوه، و امثالهم نام برده به تشریح عمل آنها پرداخت. بعلاوه کتابی نیز در باب هوا نوشته (pneumatics ) و در آن به تشریح خصوصیت مادی هوا و تراکم پذیری آن پرداخته و ثابت کرد که هوا متشکل از ذرات ریزی است که بین آنها فضای خالی وجود دارد. یعنی تأیید نظریه اتمی دموکریتوس. بعدها این عقاید مجدداً در قرن 17 و 18 توسط دانشمندان درباره هوا و بطور کلی گازها مورد توجه دوباره قرار گرفت.
بطلمیوس: منجم یونانی ساکن اسکندریه حدود نیمه اول قرن دوم بعد میلاد. بیشترین شهرت وی در گردآوری و تدوین آثار گذشتگان درباره علم نجوم است بطوریکه برای 1300 سال نظرات او نظر غالب در جهان بوده است. او سامانه فلکی ابرخس را اقتباس کرده و مروج آن گردید بطوریکه نزد دیگران به منظومه بطلمیوسی شهرت یافت. با آنکه منظومه وی واقعی نیست معهذا میتواند برای پیشگوئی نسبتاً دقیق حرکت سیارات استفاده شود و تا زمان تیکوبراهه در قرن شانزده که رصدهای دقیقتری انجام داد همچنان مورد رجوع منجمین بوده است. بطلمیوس با استفاده از فهرست ستارگانی که ابرخس تهیه کرده بود، اضافاتی نیز خود آورده و دستورات جدیدی در علم مثلثات بر آن افزوده و کتابی تدوین کرد. در این کتاب وسایل لازم برای رصدهای نجومی و طرز کار آنها را نیز تشریح کرده و منجم را از هر حیث بی نیاز از مراجعه به مراجع دیگر کرد. لذا چنان نظر آیندگان را بخود جلب کرد که صفت "بزرگترین تألیف ریاضی" (یا Majestic) را برای خود کسب نمود که پس از ترجمه در نزد منجمین ایرانی به "المجسطی" موصوف گردید. وی کتابی نیز در جغرافیا دارد که بر مبنای اطلاعات پیشین اراتوستن و ابرخس بوده اما به مقدار زیادی نیز از اطلاعات لژیونهای رومی در لشکر کشی های آنان سود برده است. او جدولی از طول و عرض نقاط مهم تهیه کرده و نقشه های جدیدی بدان منضم ساخت. مهمتر از همه اینکه اندازه گیری های پوسیدونیوس را بر اراتوستن ترجیح داده و محاسبه اشتباهی او یعنی 29000 کیلومتر را که برای محیط زمین بدست آورده بود قبول کرد. آیندگان نیز به اعتبار مقام بطلمیوس این رقم را مد نظر داشته و سرانجام همانطور که قبلاً گفتیم منجر به مسافرت خوشبینانه کریستوف کلمب و کشف قاره آمریکا توسط وی شد.
هیپاتیا: فیلسوف زن یونانی متوفی به سال 415 میلادی در اسکندریه. از بعد بطلمیوس، با پا گرفتن مسیحیت، شعله فروزان دانش در اسکندریه بتدریج رو به زوال گذاشته تا بالاخره در زمان این بانوی دانشمند به پایان غم انگیز خود میرسد. شهرت او بیشتر از این جهت است که یگانه زن دانشمند عصر قدیم میباشد. فصاحت گفتار و سطح دانش او که با زیبائی جمال توأم شده بود او را برای آیندگان به نمونه ای از کمال دانش و مظهر تقوا مبدل ساخت. او در اسکندریه در جمع کثیری از شاگردانش تدریس میکرد و شرح و تفسیر عالمانه ای از کارهای دانشمندان بویژه بطلمیوس و دیوفانتس را عرضه میداشت. در این زمان مسیحیت دین رسمی روم شده و از مدتی پیشتر نیز اسکندریه از ایالات مفتوحه امپراطوری روم بشمار میرفت. با این وجود او هنوز به دین ابا و اجدادی خود وفادار مانده و لذا مرتباً در معرض شدیدترین آزار و اذیت متعصبین دینی قرار داشت. در چندین نوبت کتابخانه اسکندریه دستخوش حمله اجامر و اوباش قرار گرفت به بهانه اینکه کانون دانش بت پرستان و مرکز الحاد و کفر است و آنچه هم باقیمانده بود بعداً در حمله اعراب مسلمان از بین رفت. در نهایت، طی یکی از همین حملات که به رهبری اسقف اسکندریه و طلاب مسیحی صورت گرفت، او را از ارابه اش پائین کشیده سنگسار کرده و بدنش را پاره پاره کردند. این دشمنی و کینه ورزی ایدئولوژی با دانش و خرد نه بار اول بوده و نه همچنانکه شاهد بوده و هستیم بار آخر است. دانش و معرفت برای بقا و رشد نیازمند محیطی آزاد برای بیان و مباحثه هستند در حالیکه ایدئولوژی، از هر نوع که باشد بویژه نوع دینی آن، از چنین محیطی رویگردان است و از آن بر نمیتابد. ایدئولوژی مانند یک جاده یکطرفه بوده و جائی برای بیان غیر و هرگونه پیچش و گردشی ندارد. در چنین محیطی امکان تولید دانش، رشد و هرگونه گردش آزاد عقاید مطلقاً وجود ندارد. باری، عصر طلائی دانش و فلسفه در یونان باستان در اینجا به پایان میرسد. در سالهای برزخ بین این دوران تا شکوفائی مجدد علم، دانشمندانی اینجا و آنجا بصورت پراکنده، افتان و خیزان مشعل نیمسوز علم را حمل کرده بدیگران سپردند. بویژه اینکه در این راستا، دانشمندان ایرانی در بازه محدودی که فرصت یافتند این مهم را بخوبی انجام داده و نه تنها محملی برای انتقال علم و فلسفه شدند بلکه خود نیز چیزهائی برآن افزودند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
==================================================================
