نگاهی نو به مابعدالطبیعه -5
هنوز عده ای در پی حقایق مطلق هستند و تصور میکنند هدف علم کسب چنین حقایقی است. در پاسخ دوستی که چنین ایرادی را مطرح کرده بودند نوشتیم که این امکان بدان صورت که تصور میکنند میسر نیست و اصولاً نیازی هم نیست. در این ارتباط مثال زدیم که فرض کنید هدف، یافتن محیط دایره ای با قطر 10 سانتیمتر است. محیط واقعی چند سانتیمتر است؟ 31.4 یا 31.41 یا 31.415 یا عدد 31 با ممیز بینهایت اعشار بدنبال آن؟ حقیقت کدام است؟ میگوئیم، اگر نجار باشید همان اولی کافیست. اگر فیزیکدان در کار لیزر باشید چهار رقم بعد ممیز (6 یا 7 رقم بامعنی) کفایت میکند. هردو مورد متشابهاً صحیح اند و هردو حقیقت بشمار میروند. طبعاً پاسخ ما فیلسوف وسواسی را راضی نمیکند. او بدنبال حقیقت فی نفسه است. ریاضیدان اگر به او بگوید: 10π شاید اندکی راضی شود ولی اگر بخواهد از بازار چیزی بخرد موفق نخواهد شد.
حقیقت چیست؟ بعد از دوره باستان، یکی از اولین کسانی که بطور سیستماتیک سعی کرد به کُنه حقیقت و چیستی جهان پی برد رنه دکارت فیلسوف مشهور فرانسوی است. او در نیمه اول قرن 17 زندگی کرد و در عمر کوتاه خود شجاعانه با مشکلی ستُرگ بنام کشف حقیقت رویاروی شد. او در کتاب خود بنام "تأملات" حدیث خود را شرح داده و خواننده را دعوت به اندیشیدن میکند. در اینجا خلاصه بحث او را آورده و در انتها نقد میکنیم.
تأملی در تأملات دکارت
اهمیت کتاب تأملات از آن روست که آرای ارائه شده در آن، بیشترین تأثیر را در فلاسفه بعدی گذاشته و از همین رو دکارت را پدر فلسفه جدید بشمار میآورند. کتاب "سیر حکمت در اروپا"ی محمد علی فروغی هنوز از بهترین منابع فارسی در زمینه فلسفه است که بخشی از آن بطور مشروح به دکارت و فلسفه او پرداخته است. علاقمندان برای توضیح بیشتر میتوانند به این منبع مراجعه کنند. دکارت، تلاش کرده که محدوده معرفت را شناسائی و خطاهای اندیشه را گوشزد کند. او سنت اسکولاستیک را زیر سوأل برده و درعوض با به میان کشیدن شک در همه چیز، دست کشیدن از عقاید سنتی را میسر ساخت. او بدین نتیجه رسید که بجای اصلاح طلبی، بهتر است بیکباره عقاید مغزش را کنار گذاشته و تا یک به یک آنها را وارسی مجدد نکند و از درستی آنها اطمینان نیابد ابداً بجای سابق برنگرداند. بعبارت دیگر میخواست خود را از شرّ رسوبات فکری رها سازد. این اقدام، شجاعت زیادی میطلبد و صرفنظر از اینکه او موفق بود یا نه، لازمست بابت شکستن این تابو از وی سپاسگزار بود.
در فارسی ضرب المثلی داریم که یک بُز گر، کل گله را گر میکند. کنایه از اینکه اگر بُز معیوب از دسته خارج نشود، کل گله آلوده میشود. دکارت در تأملات خود مثالی شبیه این آورده که اگر در سبد سیب ها نگران از وجود پوسیدگی برخی از آنها هستیم لاجرم کل سبد را بایست خالی کرده و با وارسی یک یک آنها و اطمینان از عدم فساد، سالم ها را به سبد بازگرداند. یک سیب فاسد، همه سیب ها را فاسد میکند. ما در فرهنگ خود مضامین هشداردهنده فراوان داشته ایم، منتها جامعه سنتی دین زده همواره مانع شکل گیری و برآمدن امثال دکارت ها بوده و نضج گیری خردگرائی و خردمندان را در نطفه خفه ساخته است. والا انسان ها از نظر مادّه مغزی تفاوتی نداشته اند، مگر با تحمیل فیلترهائی بتدریج تفاوت هائی عظیم در طی زمان بوجود آورده اند. ناگفته پیداست که اساس پیشرفت غرب در حضور فلاسفه و بیان آزاد آراء آنان بوده است. پیشرفت مادّی غرب در سایه پیشرفت فکری میسر گردید. نکته ای که ارباب دین در کتمان آن کوشیده و حجم گمراهی را علی التزاید گسترش داده اند. آنان همواره دشمن حکمت طبیعی بوده اند. براستی که ابعاد این فاجعه غیر قابل تصور است. اکنون به شرح و نقد یک یک تأملات دکارت میپردازیم.
شک
دکارت فرض را بر نادرستی باورهای پیشین خود میگذارد، مگر اینکه بر درست بودن آنها یقین پیدا کند. لذا بطورنظری مایل است در همه چیز شک روا دارد ولی بزودی درمی یابد که بر حافظه و محفوظاتش از دستور زبان و معانی کلمات نمیتواند اتکا نداشته باشد. او معتقد است که اگر شده حتی یکبار در عمر باید این روش در پیش گرفته شود. شکاکیت عادی برای پویندگان علم روشی مطلوب است اما حالت حدی آن راه به جائی نمیبرد و انسان را در یک شک دائمی غیر سازنده باقی میگذارد. اما شکی که به شک دکارتی موسوم شده شک معتدلی است که راه را برای کسب معرفت و نیل به شناخت هموار میسازد.
خطای حواس
دکارت از اینکه گاهی حواس، ما را به اشتباه می اندازد نتیجه میگیرد که به حواس نمیتواند اعتماد کند. با اینحال با خود میگوید که بالاخره چیزهائی وجود دارند که باعث تحریک حواس شده و تصورات را در ما ایجاد میکنند. لذا نمیتواند منکر جهان خارج باشد ولی در عین حال بخاطر زیاده روی در عدم اعتماد به حواس، صرفاً کیفیات نظری و عقلی را حقایق یقینی قلمداد میکند.
شاید با توجه به ذات ریاضی دوست او، رویه ای که در پیش گرفت چندان عجیب نباشد بویژه آنکه هندسه و ریاضیات در زمانه دکارت پیشرفتی بمراتب بیش از علوم تجربی داشته است. لذا او متمایل بر این شد که امور عقلی و نظری را بر مشاهدات تجربی ترجیح دهد. از همین رو استدلال میکند که 2+2 همواره 4 میشود ولاغیر. یا در هندسه، جمع زوایای مثلث 180 درجه است و هیچ شبهه ای در آن نیست. با اینکه خود در فیزیک تجربی دستی داشت معهذا در مشاهدات تجربی چشم اندازی از حقایق ابدی نمیدید. این نوع مطلق انگاری بعدها، بدون آنکه او خواسته باشد، موجب صدماتی بر رویه علمی شد. دکارت در فیزیک و ریاضی دستی توانا داشت و کشف قوانین شکست نور از اوست و بنام خود اوست. این کشف نشان از این دارد که در بادی امر بدنبال راز شکسته شدن قاشق در لیوان آب بود که قبلاً استاد معنوی او، افلاطون، بدان اشاره کرده بود. این کنجکاوی منجر به کشف قانون شکست نور شد، معهذا دکارت تصمیم خود را گرفته بود که به حواس نمیتوان اعتماد کرد.
می اندیشم پس هستم
او در شکاکیت خود به فریبنده بودن دنیای پیرامونی چنان پیش رفت که گفت ممکن است اصلاً این دنیا چنان ترتیب داده شده باشد که عامدانه در صدد فریب من باشد. اصلاً چه بسا من در دنیای خواب باشم، همانگونه که وقتی شب ها خواب هستم همه چیز طبیعی مینماید. در ادامه با قدری استدلالات منطقی بدین نتیجه رسید که در نهایت، ممکن است چیزهائی هم وجود داشته باشند که در آنها شکی نباشد.
او از میان همه نایقینی ها به یک یقین مطلق رسید و آن این که دستکم در وجود خودم نمیتوانم شکی داشته باشم. زیرا اکنون که می اندیشم نشانه وجود یک ذهن است و آن ذهن متکی به وجودی است. پس در این حقیقت که من وجود دارم شکی نیست. بعدها این شیوه به قضیه cogito مشهور شد که عبارت لاتینی "می اندیشم، پس هستم" است. در حقیقت، با این استدلال، دکارت فقط وجود ذهن اش را ثابت کرد چه اینکه بعدها به استقلال ذهن و بدن و دوگانگی ایندو روی آورد ولذا طبق اعتقاد خودش فعلاً فقط وجود ذهن را اثبات کرده و وجود مادّی از آن استنباط نمیشود. البته ما چنین عقیده ای نداریم و همانطور که قبلاً نشان دادیم ذهن و مادّه تفکیک ناپذیرند و ذهن مبین وجود بدن است.
اما این عقیده که گویا مکانیزمی در جهان تعبیه شده که نه فقط من تنها بلکه همه آحاد مردم را عمداً فریب دهد خود از آن افکار عجیب و غریب است. می پرسند شما از کجا اطمینان دارید که درک شما از جهان خارج که با واسطه گری حواس ایجاد شده، تصویری منطبق با واقعیت عینی باشد؟ بعبارت دیگر از کجا معلوم که همه این فعل و انفعالات داخل مغز ما صورت نمیگیرد و چیزی آن بیرون نیست؟! عده زیادی از فلاسفه بدرستی به این سوء ظن پاسخ داده اند. آنها از مدعی میپرسند پس این تصورات از کجا میآید؟ خاستگاه آن چیست؟ و مهمتر از همه، چرا تصادفی نیست؟ چرا آتش به یکسان دست همه را میسوزاند؟ در حالیکه اگر بر حسب تصادف و اتفاق باشد این یکسانی و یکدستی را نمیدیدیم.
دوگانه انگاری
تا اینجا، چیزی که دکارت با قطعیت پی به وجود آن میبرد ذهن خودش است. یعنی ذهنی که اندیشه میکند. او وجود واقعی خود را همین ذهن تلقی میکند که تا حدودی هم درست است. زیرا شخصیت هر کس، ذهنیت اوست. اما در عین حال بدنی مادّی نیز وجود دارد که آن نیز غیر قابل کتمان است. در این مرحله، دکارت بدن و ذهن را دو جوهر مستقل از هم انگاشت یکی از مادّه و دیگری از غیرمادّه که در عین حال بطرز مرموزی در تعامل با هم هستند. پس از مرگ، بدن مادّی مضمحل شده از بین میرود، اما چه بر سر ذهن خواهد آمد؟ او چون ذهن را غیر مادّی انگاشته بود، پس قائل به بقا و جاودانگی ذهن شد. دکارت این نتیجه گیری اخیر را بدون هیچ استدلال منطقی دربست پذیرفت. توجیهات آنرا در بخش های قبلی مابعدالطبیعه ضمن شرح درباره روح، عقل، و عدم دیدیم. بعلاوه، از آنجا که دکارت کاتولیکی مؤمن است شاید مایل نیست چیزی خلاف عرف رایج حاصل شود. ضمناً او هم چون سایر انسانها علاقمند به جاودانگی است و طبعاً از این عقیده که ذهن یا روح جاودانه است راضیست. اما واقعیات دایر بر این است که همه چیز در دنیای مادّی متکی به مادّه است و ذهن و فکر و هر چیز دیگر از آن گریزی ندارد.
البته باید حق را به دکارت داد که ذهن را چیزی غیر از بدن و بلکه فراتر از بدن و اصلاً غیرمادّی میپنداشت. ما هم اگر در آن دوره میبودیم یحتمل چنین برداشتی میداشتیم. امروزه میدانیم که ذهن، روح، نفس، روان همگی یک چیز اند و مشابه چیزی که به نرم افزار موسوم است. نوعی منطق است که با زمان و همراه زمان آموخته تر شده و متعالی میگردد. همانطور که با خاموشی رایانه، حافظه فعال ناپدید میشود متأسفانه ذهن نیز از بین خواهد رفت. آنچه که "من" را میسازد، همانا ذهن یا این نرم افزار بیولوژیک است. شاید در آینده راهی پیدا شود برای کپی کردن این "من" و سوار کردن آن بر بدنی دیگر پس از مرگ بدن اصلی. اگر روزی چنین چیزی واقع شود، آنروز روز سرگیجه فلسفه است. تبعات این امر چیست؟ آیا من باز تولید شده همان رفتار من سابق را خواهد داشت؟
خدا
بعد از اثبات این مقدمات، اکنون از دکارت انتظار میرود که پله پله مراحل بعدی را طی کرده و با استدلال، سایر مظاهر وجود را رد یا اثبات کند. بظاهر راهیست طولانی و با توجه به سطح علم و فن آوری زمانه، بعید است از هر کسی ساخته باشد. علی الخصوص که دکارت استدلال عقلی را محکم تر از تجربه حسی بشمار آورده و ترجیح میدهد راه ساده تر را انتخاب کند. کدام راه؟ او با یک گام عظیم یکسر سراغ خدا میرود و باستناد وجود او سعی میکند سایر آثار طبیعی را بیکباره حل کند. شاید در باطن علاقه دارد که از گرداب شک گرائی که خود بوجود آورده خود را هرچه زودتر خلاص کند. از اینرو، در این گام بسراغ اثبات وجود خدا میرود تا باتکاء او مشکلات را از پیش پا بردارد.
در این مرحله او بشکلی از "برهان جهان شناختی" استفاده میکند. بطور ساده این برهان میگوید هر چیزی علتی دارد و علت العلل همه چیزها یا علتی که خود معلول نیست همانا خداست (ر.ک. حکمت مشّاء 96/12/6). دکارت استدلال میکند که من در ذهنم تصوری از خدا دارم و این تصور نمیتواند از هیچ بوجود آمده باشد زیرا عدم، عدم است و ایجاد کننده چیزی نیست. پس باید چیزی باشد که این تصور ناشی از آن چیز است چه اینکه هر معلولی را علتی است. لذا علت وجودی تصور خدا در ذهن من لاجرم ناشی از مفهومی خارج از ذهن من است. و این مفهوم چیزی جز خدا نمیتوانسته باشد و این اوست که این مفهوم را به ذهن من انداخته است.
دکارت برای تأکید بیشتر از برهان دیگری بنام "برهان وجودی" کمک میگیرد. طبق این برهان که به آنسلم قدیس و قبل تر از او به ابن سینا برمیگردد، خداوند کامل ترین موجود است و کامل ترین موجود اگر وجود نداشته باشد کامل نیست، پس خدا باید وجود داشته باشد (واجب الوجود). این برهان ربطی به مشاهده ندارد بلکه اصطلاحاً پیشینی است و میدانیم که دکارت نیز متمایل به ادلّه نظریست. بنظر او از مفهوم خداوند (ماهیت) بعنوان موجودی کامل، خود بخود وجود او لازم میآید. درست همانطور که از مفهوم مثلث (ماهیت)، مجموع زوایا برابر 180 درجه خود بخود برمیآید. وجود خدا عین ماهیت اوست همانطور که وجود 180 درجه مجموع زوایا، عین ماهیت (تعریف) مثلث است. همانطور که جمع 180 درجه ای زوایای مثلث یک حقیقت مطلق است و از ماهیت آن ناشی میشود، بهمین قرار، از مفهوم خدا به مثابه موجودی کامل، وجود او اثبات میشود. چه اینکه وجود خدا خود بخشی از ماهیت خدا میباشد. لذا از مفهوم خدا، بطور طبیعی، وجود داشتن او بصورت ضروری بدنبال میآید.
جهان مادّی
اکنون بعد اثبات وجود خدا، نوبت جهان مادّی است. دکارت عقیده دارد که علیرغم اشتباهات حواس، بالاخره دنیائی آنسوی تصورات ما باید موجود باشد زیرا ادراکات حواس میبایست دلالت بر وجود جهانی مادّی باشد و حواس پنجگانه ما نیز چنین شهادتی را تأیید میکند. اما از سوی دیگر او قبلاً نشان داده بود که حواس مرتکب اشتباه میشود. پس چه باید کرد؟ آیا هر آنچه مشاهده میکنیم را باید دربست بپذیریم؟ یا باید بخاطر خطای حواس دربست رد کنیم؟
در اینجا ترفندی را بکار میگیرد. میگوید خدائی که اکنون در وجودش شکی نیست، نمیتواند بدخواه ما باشد. او خیر خواه است و قرار نیست ما را در شناخت اشیاء گمراه سازد. با اینکه به ما حواس بخشیده لیکن قوه عقل و تحلیل نیز داده است. لذا ما برای جبران کاستی هائی که از بابت حواس داریم، از عقل و تحلیل ریاضی خود سود خواهیم برد. دکارت نتیجه گرفت که میتواند به درک طبیعت پیرامونی توفیق یابد و از مرحله شک گذر کند.
نتیجه گیری
دکارت بزرگترین فیلسوف زمانه خود بوده و بسا از لحاظ وسعت نظر و قدرت استدلال با ارسطو قابل قیاس باشد. اهمیت او به لحاظی، بخاطر سبک جدیدش در نحوه تفکر و به لحاظی بخاطر روش شک گرایانه اوست که بعدها خود مکتبی در فلسفه شد. در اینجا میخواهیم به نقاط ضعف استدلالات او بپردازیم که در هر حال چیزی از مقام شامخ او کم نمیکند. اشتباهاتی که در تأملات خود مرتکب شده از سوئی ناشی از سطح پائین علم در زمانه خودش بوده و از سوی دیگر، شاید، ناشی از علاقه وافر او به دین آبا و اجدادیش بوده. نقدی که بر او میشود آورد بشرح زیر خلاصه میشود:
1- لزوماً هر تصوری که در ذهن ما نقش می بندد، هر قدر هم واضح باشد، اثبات وجود داشتن آن در خارج ذهن نیست. چه بسا دیو 7 سری را تخیل کنیم که در آسمان تنوره میکشد. آیا واقعاً هست؟ اتفاقاً ایده آلیست ها موافق این ادعا هستند و میگویند مابازای چنین تصوری بالاخره باید از جائی آمده باشد یعنی از وجودی برآمده باشد. تجربه گرایان پاسخ میدهند که ما در فکر خود از ترکیب تصورات ساده ولی واقعی چنین تخیلاتی را میسازیم. یعنی با ترکیب تصورات ناشی از اشیاء واقعی سر + انسان + حیوان + پرنده + آتش این تصور غیرواقعی از هیولا را میسازیم.
2- واضح بودن تصور، دلیل واقعی بودن آن نیست. قطعاً دکارت تصور واضحی از خدا در مغز خود داشته ولی این نمیتواند پایه ای برای استدلالات بعدی او باشد. بسیار پیش آمده مؤمنینی که به امامان شیعه عشق میورزند، گاهی در خواب آنها را ملاقات میکنند و حتی طرف محاوره قرار میگیرند. متشابهاً مؤمنین اروپائی که به قدیسین مسیحی ارادت میورزند، آنها نیز گاهی در تصورات خود به ملاقات معشوق نایل میشوند. اما هیچگاه قدیسین مسیحی بخواب ما نمی آیند و امامان ما بخواب آنها وارد نمیشوند! تفکر زیاد در خصوص هر موضوعی گاه تصویری چنان واضح از آن در ذهن حک میکند که فرد باشتباه فکر میکند حقیقت است. بسیار پیش آمده، فرزندان پدر و مادر از دست داده، آنها را در خواب زیارت میکنند. حالت افراطی این پدیده پارانویا است که حتی در حال بیداری تصاویری واضح از رؤیا های فرد در ذهنش تجلی میکند. روانشناسی مدرن پاسخ بسیاری از این شبهات را داده است.
3- دکارت، فرض را بر خیرخواه بودن خدا گذاشت. اما از کجا معلوم بدخواه نباشد؟ مگر طبق تعریف، موجودی بدخواه مانند شیطان نداریم؟ مگر شیطان توانا نیست؟ مگر شیطان بر امور مسلط نیست؟ مطابق میتولوژی زروانی، در برهه ای از زمان، شیطان بر خدا غلبه دارد و اوست که محول الحول والاحوال است. لذا این خیرخواه بودن شرطیست دلبخواه و اثبات نشده.
4- قبلاً درباره مطلق دانستن زوایای مثلث شرحی داده بودیم. اتفاقاً در دنیای واقعی مجموع زوایای مثلث بیش از 180 درجه است. اگر از مورچگانی که بر سطح یک هندوانه بزرگ زندگی میکنند پرسش کنید، دانشمندانشان با قطعیت خواهند گفت که این مجموع بیش از 180 درجه است. دکارت این مثال را در تأیید برهان وجودی استفاده کرد و لذا اگر این مقدمه اشتباه باشد، نتیجه گیری وی نیز کارآمدی نخواهد داشت.
5- دوگانه انگاری دکارت و قائل بودن به ذهنی غیر مادّی در بدنی مادّی به اشکالاتی اساسی دامن میزند. اینکه ایندو در عین مستقل بودن چگونه بر هم اثر میگذارند مسأله ایست حل نشده. بعلاوه، در دنیای مادّی پدیده ای غیر مادّی اصولاً چکاره است؟ ممکنست پاسخ دهند خشم، مهربانی، نرمی، شفقت و خیلی چیزهای دیگر کیفیاتی غیر مادّه هستند و در دنیای مادّی بسر میبرند. ولی یادمان باشد همه این قبیل کیفیات وابسته به مادّه و دنیای مادّی هستند. پاسخ صحیح، یگانه انگاری است یعنی تنها جوهر حقیقی، جوهر مادّی است.
6- دکارت در اثبات وجود خدا، نادانسته دچار "دور" میشود که در استدلالات منطقی باطل است. او در یک گزاره میگوید که خداوند به دلیل خیر مطلقی که دارد در من تصورات واضح و مشخصی ایجاد کرده است که باتکاء آن میتوانم از صدق آنها مطمئن باشم. در گزاره ای دیگر اظهار میدارد که تصور واضح و متمایزی در ذهن من حضور دارد که بروشنی وجود خدا را گواهی میدهد. اما طبق گفته قبلی، این تصور واضح را چه کسی در ذهن او انداخته؟ خدائی خیرخواه که از ابتدا قرار بوده اثباتش کند! لذا براهینی را که در اثبات خدا بکار برده بود بی اثر میشود.
خلاصه اینکه، دکارت پدر فلسفه جدید و از بزرگان مکتب "اصالت عقل" است. تأملات او را آوردیم تا خواننده را به تأمل واداشته و بفکر فرو بریم. جای بسی حسرت و تأسف است که بعد 300 سال هنوز در بیان بنیادی ترین گزاره دکارت ناتوانیم. بجای قبول "من هستم" و اتکا به اندیشه خود، به یک مشت موهومات مثل جن و پری که طایفه ای گمراه بیش از هزار سال در اذهان ما کوبیده است باور داریم. و بدتر از بد اینکه عمر عزیز خود را بابت کسب "علم" در محضر این گمراهان به بطالت تلف کرده ایم. چه کتابها و رسایل باطل که بعنوان حقایق در این راستا چاپ شده و چه انرژی عظیم که بیهوده در جهت منفی بکار رفته است. عمر صدها نسل بیهوده به باد رفته. بویژه وقتی به عقاید بزرگترین فیلسوفی که به صدق گفتار و کردار معروف بوده نقد های بالا وارد شده، میتوان تصور کرد که در مقابل حجم عظیم موهوماتی که اینان بنام علم در این مدت طولانی ساخته و پرداخته اند چه باید گفت! آیا روش دکارت قادر است بیکباره ما را از شرّ خرافاتی که این بیگانگان مردم ستیز بمدت بیش از هزار سال بر ما تحمیل کرده اند نجات دهد؟ آیا اصولاً پرداختن به مابعدالطبیعه و گرفتاری های اساسی که ما در این حوزه داریم میتواند کمکی در این راستا باشد؟ شاید به بحث بیشتری نیاز باشد.
