ارزیابی خوب و بد

ارزیابی خوب و بد

     موضوعی که همواره در مباحث عمومی زندگی، محل بحث و اظهار نظر است همانا بحث خوب و بد است.  اینکه چه کاری خوب و چه چیز بد است همواره از ابتدای خلقت مورد بحث و جدل آدمیزاد و طبعاً فلاسفه بوده است.  اتفاقاً موضوع حاضر یکی از فصل های مهم فلسفه میباشد و چون دارای تبعات عملی هم میباشد اهمیتی دوچندان برای ما و برای مشکلات حاضر ما دارد. اگر که به عمق بیشتر این مطلب بپردازیم به ناچار با مباحث بنیادی تری مثل "حقیقت" روبرو میشویم که اگر لازمه خوب بودن احراز حقیقتی است پس باید بدنبال این باشیم که اصولاً حقیقت چیست.  برای پرهیز از پیچیده تر شدن موضوع و سنگین تر شدن بحث، اجازه دهید فعلاً از دید عملی و با ذکر مثال هائی به روشن شدن موضوع کمک کنیم.

      شاید گشودن گره بخشی از معضلات اجتماعی ما بستگی به تشخیص خوب از بد دارد.  چه عملی خوب است و کدام بد؟  چه خوراکی خوب است و کدام بد؟  چه نیتی خیر است و کدام شرّ؟  چه عادتی خوبست و کدام زشت؟  و همینطور الی آخر.  گذشتگان دور  ما همواره در صدد مطلق گرائی بوده اند بدین معنی که کار خوب، مطلقاً خوبست در تمام مکانها و در تمام زمانها از منهای بینهایت تا بعلاوه بینهایت.  این طرز تفکر در سایر زمینه ها تسری داشت بویژه در مورد حقیقت.  اعتقاد بر این بود که حقیقت امریست مطلق و جاودانی و به محض احراز، تغییر محال است.  فی المثل جدول ضرب را مثال میآوردند بعنوان یک حقیقت مطلق و لایتغیر.  حال آنکه امروز میدانیم امور ریاضی از امور قراردادی است.  اگر بشما بگویم  10= 1+1 ممکنست به ضرس قاطع بگوئید غلط است در حالیکه بشما خواهم گفت به ضرس قاطع صحیح است.  زیرا حساب من در پایه 2 است و حساب شما در پایه 10 یعنی اعشاری و غیر از شیوه من.  در اینجا تفاوت در قراردادهاست.  اما در ارزیابی خوب و بد مقدار زیادی نگرش ها دخیل است و نگرش ها خواه ناخواه متأثر از زمان و مکان است. 

      حمام کردن در خزینه خوبست یا بد؟  تا وقتی لوله کشی میسر نشده بود و آب پاک از سرچشمه ها به داخل شهرها منتقل نشده بود، طبعاً خزینه تنها گزینه برای حمام کردن بود.  با تمام آلودگی ها و کثافات.  عجیب اینجاست که با وجود باز شدن حمام های جدید با آب لوله کشی تصفیه شده، تا مدتها ملایان با آن مخالف بوده آنرا مخالف با شرع میپنداشتند.  بتدریج مردم خود تشخیص دادند کدام خوب و کدام بد است.  مردم فهمیدند که شستشو زیر دوش نه تنها بهداشتی تر است بلکه ضمناً آسمان هم بر زمین سقوط نمیکند.  اینجا مجدد پای عادت در میان است و عادت های بد بخودی خود محو نمیشود مگر با جانشین کردن چیزی بهتر بجای آن.  با توجه به افزایش جمعیت و کمبود سرانه مصرف آب، چه بسا در نحوه حمام نیز یاید ابتکاراتی بوجود آید تا این آب گرانبها بیش از این ضایع نشود.  تکنولوژی امکان آن را فراهم میکند کما اینکه حداعلای صرفه جوئی در آب هم اکنون در ایستگاه های فضائی اجرا میشود.  نه تنها پسآب شستشوی حمام بلکه فاضلاب نیز تصفیه شده به مصرف شرب سرنشینان میرسد.  حتی عرق تبخیر شده بدن آنها در فضای بسته ایستگاه نیز بازیافت شده و به مصرف میرسد.  اگر ابرو درهم میکشید، هرگز بفکر فضانورد شدن نباشید.  این تکنولوژی هم اکنون در برخی کشورهای کم آب در مرحله اجراست ولی فعلاً آب بازیافتی صرف کشاورزی میشود.  بنابراین امری که زمانی خوب بوده امروز بد و آنچه امروز خوب تلقی میشود ممکنست آینده متروک و منسوخ شود.  یعنی خوب و بد بودن امریست تابع زمان و شرایط حاکم.  بعنوان مثالی دیگر، آیا مصرف آسپرین خوبست یا بد.  طبعاً بستگی به وضع سلامتی فرد دارد.  برای یکی که گرفتگی عروق دارد، حب حیات است و برای او که مبتلا به هموفیلی است مرگبار میباشد.  بعبارت دیگر آنچه برای همسایه ما خوب است چه بسا برای ما بسیار بد باشد.  متشابهاً این نتیجه گیری قابل تسری به جمعیت ها و حتی به کشورهاست.  آنچه برای عربستان نیکوست، معلوم نیست برای همسایگانش و از جمله ما، مفید باشد.  وقتی تجویز داروئی مثل آسپرین بستگی به سابقه سلامتی فرد دارد، تجویز سنت ها نیز باید با نگاه به سابقه فرهنگی باشد.  ببینید مصر با آن سابقه درخشان در تمدن، امروز در چه جایگاهی بسر میبرد.  فقط کافیست ببینید گردشگرانی که بدانجا میروند در پی بازدید چه مکان هائی هستند.  عمدتاً آثار چند هزار ساله مصر باستان مورد توجه است، هرچند درصد کمی هم ممکنست برای جامع الازهر بروند.  توجه گردشگران به تمدن گذشته مصر بمنزله تأیید نظام ظالمانه رایج آن عصر نیست.  راه دیگر مشاهده تمدن مصر قدیم، البته مراجعه به موزه لوور پاریس است.  در زمانی که ما به داشته های فرهنگی خود علاقه ای نداشتیم و مسئولین میگفتند آب شور خزر را میخواهیم چه کنیم بگذار روس ببرد، موزه های معروف دنیا در حال جمع آوری آثار گذشتگان ما بوده اند.  بعدها که ما نیز صاحب موزه شدیم وضع چندان تغییر نکرد، الواح زرین و سیمین و صدها شئ تاریخی دیگر گم شد.  آخرین آن، گم شدن مجموعه عکس هائی است که توسط ناصرالدین شاه گرفته شده و در موزه کاخ گلستان نگهداری میشد.  این بی توجهی ها ناشی از چیست؟ در واقع باید پرسید این ضدیت با فرهنگ ناشی از چه چیزیست؟  طبعاً ناشی از فکرها.  فکر توده ها را چه کسانی تنظیم میکنند؟ مربیان.  این مربیان تاریک فکر سیاه قلب چه کسانی هستند؟  در این باره مکرر گفته شده و میتوان به مطالب پیشین مراجعه کرد.  

       یکی دیگر از چیزهای خوب شراب است!   راستی راز این همه تعریف و تمجید از شراب در ادبیات ایران چیست؟  چنین تعریفی را در ادبیات سایر ملل نمیبینیم.  شاید راز آن در منع آن است.  انجام کاری که منع شده باشد و در عین حال تمایل طبیعی بشر بدان باشد بسیار لذت بخش است.  بی جهت نیست که میگویند: "الانسان حریص علی ما مُنع".   عشق هم دچار همین پارادوکس است.  بیش از هزار سال است که در فرهنگ رسمی ما این دو چیز منع شده ولی مکرر در مکرر  در ادبیات ما جای دارد.  منتها برای اینکه حفظ ظاهر هم شده باشد از آن دو به شراب جان و عشق الهی تعبیر میشود تا محتسب به خشم نیاید.  درعوض، این چیزهای خوب به آن دنیا وعده داده شده که جایزه بچه های حرف گوش کن باشد.  این خود حاوی این معناست که اگر حقیقتاً این دو چیز خوب نبودند که آنها بعنوان جایزه در آن دنیا حواله داده نمیشد.  همواره چیز خوب را بعنوان جایزه تعیین میکنند.  لذا ارزیابی ما از عشق و شراب ناگزیر شخص را بدین نتیجه میرساند که لابد باید خوب باشند.  همانطور که سوختن در آتش، دردناک و عذابی الیم است و لذا بعنوان مکافات بد در دوزخ تعیین شده است.   در عین حال، عقل عملی هشدار میدهد که حتی با این چیزهای خوب در سرای آخرت باید با اعتدال رفتار شود.  شما اگر آب را هم بسیار بیش از اندازه بنوشید ممکنست مرگبار باشد.  پس در آن سرای جاودانی نیز هیچ چیز مطلق و انتزاعی نیست.  همه جا نسبیت برقرار است و خوب و بد مطلق نیست.  آتش دوزخ برای ساکنین زمهریر نعمت است.  سعدی نیز چیزی شبیه این مضمون داشته و میگوید: ای سیر تورا نان جوین خوش ننماید/ معشوق من آنست که نزدیک تو زشت است.  حوران بهشتی را دوزخ بود اعراف/ از دوزخیان پرس که اعراف بهشت است.  

     معهذا، مخالفت با مطلق گرائی لزوماً به معنای آن نیست که از کارکرد خوبی که مفاهیم خوب و بد میتواند در جامعه داشته باشد چشم پوشی کنیم.  از دیدگاه عملی، مفاهیم خوب و بد فقط برای بازه های زمانی متناهی کارساز است و نتایج معقول بدست میدهد.  ضمن اینکه همواره در همه امور گزینه حک و اصلاح باید برقرار باشد.  مردم برحسب شرایط زمانی باید در این مفاهیم جرح و تعدیل کنند.  به انتزاع کشیدن مفاهیم اجتماعی اغلب نتیجه بخش نیست.  مثل اینست که در محاورات روزمره از زمان حال سخن میگوئیم.  حال آنکه در تعریف، چنین چیزی وجود ندارد.  یا آینده داریم و یا گذشته و زمان حال صرفاً نقطه ایست ریاضی بدون بُعد حد فاصل ایندو.  اما در عمل منظور ما از زمان حال، یک بازه زمانی متناهی در حد چند ساعت یا چند روز میباشد که کارساز است.

نتیجه آنکه، اجازه دهید خوب و بد در ظرف زمان و برحسب فکر زمانه تعیین شود.